Onvermogen als brandstof van duurzame liefde (interview psychiater Dirk De Wachter)

Dirk De Wachter is een passioneel kunst- en mensenliefhebber. Hij voelt zich verbonden met familieleden en vrienden, maar ook met onbekenden die hetzelfde muziekstuk beluisteren. "Kunst krijgt zijn meest vervullende betekenis als je er samen in thuiskomt. Ik heb geluk dat mijn vrouw en ik elkaar vinden in kunst: literatuur, dans, beeldende kunst, klassieke muziek, enzovoort. Het houdt ons samen bezig. Maar kunst is voor mij dus ook een collectieve ervaring. Een mooi klassiek muziekstuk afspelen op je cd-speler thuis is iets helemaal anders dan hetzelfde stuk beluisteren in een tot de nok gevulde schouwburg. De magie die kan ontstaan in zo'n zaal, de gedeelde ervaring van schoonheid; prachtig toch?"

Kunst verzacht

"Hetzelfde gevoel kan me overvallen als ik voor een schilderij sta. Die ervaring lijkt heel particulier maar verbindt je terzelfdertijd met medemensen. Je deelt iets fundamenteels en herkenbaar met anderen. Met mensen die op een later tijdstip hetzelfde schilderij zullen bekijken, maar ook met mensen die het werk 100 jaar geleden bewonderden, of zelfs met de maker ervan.

Dasein ist mit-ein-ander-sein, schreef Heidegger. Samenhang omvat de kern van het bestaan, zowel op micro- als op macroniveau. Een theaterstuk of opera kan de manier waarop we naar elkaar kijken beïnvloeden. Tot onze eigen verwondering ontmoeten we er mensen met een totaal andere achtergrond. De idee dat je allebei geraakt wordt door hetzelfde, verzacht je kijk op de andere. Kunst voedt een vorm van mildheid en draagt op unieke wijze bij aan maatschappelijke cohesie. Cultuur met een grote C schept cultuur met een kleine c."

Het mooie in lelijkheid

Volgens De Wachter overstijgt kunst het functionele. "Een muziekje opzetten als het wat minder gaat of in het weekend ‘eens naar het museum gaan', zo werkt het niet voor mij. Het is geen vrije tijdsbesteding, als een kers op de taart. Kunst geeft mij vaste bodem. Literatuur en muziek zijn ingeweven zingevers in mijn dagelijks leven. Ze vormen eerder de fond van de taart dan de decoratie. Het concept schoonheid overstijgt in mijn ervaring de platte esthetiek. Lelijkheid kan immers ook mooi zijn. Zo ben ik bijvoorbeeld grote bewonderaar van het werk van David Lynch of Francis Bacon. De vaste bodem waarover ik spreek zit in het feit dat iets me raakt, betekenis geeft. Iets wat voorbij de woorden binnenkomt."

Bestaat er dan iets voorbij de woorden? Bestaat muziek als we er niet over kunnen spreken? Het houdt De Wachter bezig. "Samen met mijn goede vriend-filosoof Sam Ijsseling zaliger organiseerden we een tijd terug enkele seminaries waarin we deze vragen ontleedden. We hebben er veel filosofen bij geroepen. Aan het einde moesten we noodgedwongen besluiten dat er geen sluitend antwoord was. Mooi toch, en zo eigen aan een filosofisch debat. Het werpt meestal meer vragen op dan het beantwoordt."

Fundamenteel onkenbaar

Wie inzoomt op de mens, botst op dezelfde vragen. Er zijn ook hier geen definitieve antwoorden. De Wachter: "We kunnen en mogen de andere nooit vastpinnen op een kenmerk, omschrijving of diagnose. Als psychiater ben ik opgeleid om mensen zoveel mogelijk te begrijpen. Maar hoe dichter ik bij iemand kom, hoe meer ik besef dat het me nooit echt zal lukken. De Frans-joodse filosoof Emmanuel Levinas vatte dat onvermogen het beste. Hij duidt de (mede)mens als fundamenteel onkenbaar. Empathie heeft haar limieten. Je zal nooit doordringen tot de kern van iemand anders. Al was het maar omdat die andere zichzelf amper begrijpt."

"Die vaststelling hoeft geen reden tot treurnis te zijn", zalft De Wachter. "Onkenbaarheid voedt het mysterie, waardoor we geïnteresseerd blijven in elkaar. Dat is een hoopvol gegeven. Stel je voor dat je je partner of een vriend volledig zou kunnen vatten. Wat een teleurstelling! Het leven moet geleefd worden, een mens kan nooit statisch zijn.

Volgens mij wortelt duurzame liefde bijvoorbeeld net in die fundamentele onkenbaarheid. Want als je helemaal met elkaar samenvalt, is het voorbij. Bovendien impliceert de stelling van Levinas dat we elkaar mogen loslaten. Ultiem begrip hoeft niet. Dat kan rust en, opnieuw, een zekere mildheid voor de andere brengen. Ik beschouw zijn denken als een pleidooi voor het niet- weten. Oordeel niet te snel, wees geduldig. Das warten ohne erwartung brengt ons bij het seinselbst, schreef Heidegger. Fantastisch was het om dat te lezen. Mijn achternaam als deel van een filosofisch idee! (lacht)"

Voorbij de ijdelheid

"Hoewel de ander een mysterie blijft, hebben we hem wel nodig om onszelf helder te kunnen zien. Je bent slechts in de blik van de andere. Ik ben een vader omdat mijn dochter mijn dochter is. Ik voel mij op dit moment gehoord en gezien omdat u mij vragen stelt en aandachtig luistert. Die ervaring is heel vervullend en gaat ver voorbij een soort ijdelheid waarin ik mezelf verheerlijk om m'n ‘wijze' antwoorden. Mijn bestaan hangt samen met uw bestaan, dat is iets existentieel."

De dood als zingever

Net zo wezenlijk is het besef van onze eigen eindigheid. "Sein zum Tode", citeert De Wachter. "Het is omdat de dood ons onvermijdelijke perspectief is, dat we zinvol moeten bestaan. ‘De zin' is immers geen a priori gegeven. We maken elke dag zin in een absurde en soms onverbiddelijke werkelijkheid. Een van de problemen van deze tijd is dat we de dood verbannen hebben uit onze levens.

Vroeger baarde men mensen thuis op, men waakte bij de overledene. De dood maakte onmiskenbaar deel uit van het leven. Dat is vandaag veel minder het geval. In vlagen van hoogmoed wanen we onszelf soms onoverwinnelijk. Terwijl zin vaak net ontstaat in het vooruitzicht van breekbaarheid of van de dood. Misschien kan deze crisis ons hieraan herinneren. Iedereen blijkt plots kwetsbaar. Velen hebben iemand verloren. In het beste geval vuurt dit virus onze ‘zin' aan en helpt het ons de waarde van een betekenisvol leven herontdekken."

Dirk De Wachter is psychiater en psychotherapeut in het UPC KU Leuven. Hij is expert in systeem- en gezinstherapie en verantwoordelijk voor het dagactiviteitencentrum Sint-Maarten op campus Kortenberg. Aan de KU Leuven is hij verbonden als opleider en supervisor in de gezinstherapie. Foto: copyright UPC Leuven.

Foto: copyright UPC KU Leuven

Interview door Thomas Detombe. Thomas schrijft onafhankelijke opiniestukken en redactionele bijdragen voor en op vraag van Mediquality die enkel en alleen zijn eigen standpunten of die van de verwerkte en in het artikel vermelde bron(nen) weergeven.

MediQuality biedt haar leden de mogelijkheid hun mening te uiten over actuele en/of medische kwesties. Deze opinies weerspiegelen de persoonlijke mening van hun auteur en vallen onder diens verantwoordelijkheid.